De klimaatbestendige wijk

Jeroen Kluck e.a. Hogeschool van Amsterdam 2017

Samenvatting en adviezen Klimaatbestendige wijk
Het onderzoek had tot doel meer inzicht te geven in de urgentie van hittestress en om te onderzoeken wat de kosten en baten zijn van klimaatbestendig inrichten, zodat er een overtuigend verhaal over kan worden verteld. Om de urgentie van hittestress te duiden hebben we een mindmap van de gevolgen van hitte opgesteld en hebben we met metingen onderzocht welke maatregelen het best bijdragen aan verkoeling.

Daarnaast hebben we een maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA) opgesteld om varianten van straatinrichtingen met elkaar te vergelijken. Daarin gaat speciale aandacht uit naar de voordelen van groen in de stad, omdat groen in de stad bijdraagt aan verkoeling en kansen biedt voor waterberging en infiltratie. De MKBA hebben we toegepast op een tiental praktijkvoorbeelden. Hieruit blijkt dat een klimaatbestendige inrichting veelal niet duurder is dan een traditionele herinrichting en ook niet ingewikkeld.

Uit het onderzoek komen de volgende punten naar voren:

• In een klimaatbestendige stad dienen de gevolgen van hitte in ieder ontwerp te worden meegewogen.
• Het verkoelende effect van schaduw is veel groter dan het effect van (verkoelend) water in de stad. Het creëren van schaduwrijke plekken is een effectieve ruimtelijke adaptatiemaatregel tegen hittestress.
• Een groene straatinrichting levert meer op dan het kost.
• Bomen zijn ideaal voor het voorkomen van opwarming in stedelijk gebied. In de zomer geven ze schaduw en in de winter laten ze straling door.
• Het verhogen van het percentage groen (parken, tuinen, gevels, daken) geeft op wijkof stadsniveau een verlaging van de temperatuur.
• Een maatschappelijke kosten-batenanalyse is een goed instrument voor de afweging van klimaatbestendige inrichtingsvarianten.
• Een klimaatbestendige inrichting is relatief eenvoudig en vaak voordelig.

Adviezen om klimaatbestendig in te richten
Op basis van ons onderzoek komen we met de volgende tien adviezen om bij herinrichting straten en wijken klimaatbestendig te maken.

1. Toon de urgentie van hitte met de ‘hittemindmap’.
Overtuig collega’s van de noodzaak van een hittebestendige inrichting, gebruikmakend van de hittemindmap en onderstaande adviezen. Om collega’s ervan te overtuigen dat hitte in ieder stedelijk ontwerp zou moeten worden meegewogen, is het soms nodig om inzicht te geven in de gevolgen die extreme hitte voor het stedelijk gebied met zich meebrengt. De mindmap (Figuur 2.1) kan daarvoor een mooie aanzet geven en kan gebruikt worden om aan te geven welke effecten zullen afnemen door hittebestendig in te richten. Daarnaast kunnen onderstaande aanbevelingen worden gebruikt om collega’s bewust te maken van de noodzaak van een hittebestendige inrichting.

• Verduidelijk wie de probleemeigenaren zijn van de gevolgen van extreme hitte.
• Koppel de boodschap aan recente gebeurtenissen die te maken hebben met extreme hitte.
• Laat voorbeelden zien van andere steden in warmere klimaten en hoe zij omgaan met hitte.
• Koppel het hittebestendig inrichten aan andere ambities van de stad, en laat het geen doel op zich zijn.
• Presenteer de gevolgen van extreme hitte tegelijk met mogelijke oplossingen.
• Benadruk niet alleen de negatieve gevolgen van meer hitte, maar geef ook inzicht in de positieve effecten (meer recreatie aan plassen en meren en een toename in het gebruik van de buitenruimte).

2. In een klimaatbestendige stad dienen de gevolgen van hitte te worden meegewogen in ieder ontwerp.
Een leefbare stad vraagt om ruimtelijke aanpassingen zodat er voldoende koele plekken zijn tijdens hete dagen. Duidelijk is dat schaduw en groen de beste koele inrichtingsmaatregelen zijn. Uit een peiling tijdens het symposium van dit onderzoek in 2015 bleek dat een richtlijn niet nodig of niet wenselijk is. Een goede aanpak zou zijn om in ieder ontwerp een bewuste (eigen) overweging te maken met betrekking tot hittestress.

3. Houd in het ontwerp rekening met een zeer extreme bui.
Voor het ontwerp van straten is het verstandig rekening te houden met zeer extreme neerslag. Bij welke herhalingstijd water in woningen moet worden voorkomen is aan de gemeente. Uitgaande van once in a lifetime lijkt een herhalingstijd in de orde van 100 jaar logisch. Veelal blijkt bij een analyse dat op eenvoudige wijze zeer extreme buien (bijvoorbeeld 40 tot 100 mm in één uur) zonder schade kunnen worden verwerkt, door berging op straat of afvoer. Daarom is het verstandig de maatregelen voor verschillende extreme waarden te onderzoeken. Afhankelijk van de vereiste inspanning kan men maatregelen kiezen. Wij adviseren gemeenten en uitvoerders om op basis van de lokale kenmerken eerst te onderzoeken hoe de regenwaterafvoer functioneert bij extreme buien, na te gaan waar het water bovengronds naartoe kan gaan en of dat gewenst is, en vervolgens te overwegen of er met eenvoudige maatregelen meer ruimte voor water en groen kan worden gecreëerd. Zo maken we samen onze straten één voor één klimaatbestendig.

4. Het zonder waterschade kunnen verwerken van 60 mm neerslag in één uur kan voorlopig worden gezien als toekomstbestendig.
Er is discussie in Nederland over het bepalen van de hoeveelheid kortdurende neerslag die zonder schade moet kunnen worden verwerkt. Omdat de afvoer van regen van straten en daken relatief snel gaat, zijn kortdurende buien, met een buiduur van bijvoorbeeld één uur, van belang. Doordat we steeds meer meten (met grondstations en radar) zien we dat extreme buien vrij vaak optreden. Uit gegevens van de buienradar blijkt dat 60 mm in één uur wel meer dan 60 keer per jaar ergens in Nederland wordt gemeten. Voor het ontwerp van een straat of wijk is het echter niet belangrijk hoe vaak het ergens in Nederland (of in Noordwest-Europa) mis gaat, maar hoe groot de kans is dat een extreme waarde op die plek wordt overschreden. Een bui van 60 mm in één uur wordt steeds vaker gezien als een maat voor de extreme neerslag waarop we moeten anticiperen. Deze 60 mm in één uur valt binnen de verwachte bandbreedte (50 tot 70 mm in één uur) voor de maximale uurneerslag eens per 100 jaar, uitgaande van 2°C temperatuurstijging (Kluck et al., 2013). De laatste inzichten van het KNMI (statistiek van KNMI zoals beschreven door Beersma et al., 2015) laten zien dat in 2050 bij 2°C temperatuurstijging 61mm in twee uur wordt verwacht voor een herhalingstijd van 100 jaar (zie figuur 6.1). De neerslag in één uur tijd zal minder zijn. Vanwege alle onzekerheden hebben we in Kluck et al. (2017b) geconcludeerd dat 60 mm in één uur een goede schatting is van wat eens in de honderd jaar bij 2°C temperatuurstijging kan worden verwacht. Verwacht wordt dat het KNMI binnenkort met een gedegen onderbouwing komt.

5. Zorg voor een koele verblijfsplek (park, waterspeelplaats, bankje onder bomen) binnen 300m van woningen.
Kwetsbare groepen (ouderen en kinderen) zouden tijdens een hittegolf ook naar buiten moeten kunnen. Daarom adviseren wij wijken zo in te richten dat binnen 300m van woningen en verblijf van kwetsbare mensen een koele plek is te vinden (park, waterspeelplaats, bankje onder bomen). De afstand van 300m wordt gezien als een overbrugbare afstand om verkoeling op te zoeken.

6. Diversiteit in het sortiment van bomen in de straat maakt klimaatbestendiger.
Bomen van verschillende soorten in een straat zijn in verschillende mate bestand tegen klimaatverandering (hitte en droogte) en ziektes, zodat de diversiteit het geheel klimaatbestendiger is. Indien een homogeen straatbeeld gewenst is kunnen bomen van verschillende maar met eenzelfde vorm en hoogte worden gekozen worden gekozen.

7. Het beplanten van wadi’s met vaste planten of weidemengsels heeft voorkeur boven gras wanneer de wadi uitsluitend een waterbergende functie heeft.
De voordelen zijn meer biodiversiteit, een gekleurd en gevarieerd straatbeeld en betere infiltratiecapaciteit. Bovendien bespaart het kosten omdat er slechts één of twee keer per jaar moet worden gemaaid in plaats van 24 keer per jaar.

8. Zorg voor goede groeiplaatsen voor bomen waar ook tijdens hete periodes water beschikbaar is.
Een belangrijk onderdeel van het klimaatbestendig inrichten van de stad is te zorgen voor goede groeiplaatsen voor bomen waar ook tijdens hete periodes water beschikbaar is voor bomen.

9. Maak gebruik van de MKBA om te laten zien dat een klimaatbestendige inrichting belangrijke voordelen heeft.
Als collega’s je nog niet geloven, kun je voor je eigen situatie zelf een MKBA invullen.

10. Doe mee aan ons vervolgonderzoek
Er zijn nog belangrijke vragen onbeantwoord:

Leer meer < Terug naar overzicht